Civitas Kielce („Kielce przez stulecia”)

Piotr Kardyś

("Projektor" - 5/2014)

Kolejna monografia miasta (cyt. s. IX: […] dały impuls (w domyśle wydarzenia) do przygotowania przedstawianej, kolejnej już monografii Kielc), o iście monumentalnym wyglądzie zewnętrznym (25x34 cm), została przygotowana przez zespół autorski liczący ponad 30 osób!

Już ten fakt każe z uwagą przyjrzeć się dziełu, które z zamierzenia miało wypełnić istniejącą na regionalnym – ale nie tylko – rynku wydawniczym lukę, jaką był brak w pełni nowoczesnej i uwzględniającej aktualny stan badań, monografii historycznej najważniejszego od XIX w. miasta regionu świętokrzyskiego. Od bardzo dobrej, na ówczesne czasy, książki autorstwa Jana Pazdura minęło bowiem ponad 40 lat!

Zespół redakcyjny przyjął zasadę chronologiczno-problemową, co biorąc pod uwagę charakter opracowania, jest rozwiązaniem dobrym. Całość rozpoczynają rozważania nad środowiskiem geograficzno-przyrodniczym, m.in. to dzięki bogactwom naturalnym możliwy był cywilizacyjny rozwój regionu. Archeologia Kielc jest od pewnego czasu „karmiona” nowymi odkryciami, których interpretacje zmieniają – choć nie bez oporu – obraz Kielc wczesnośredniowiecznych. Chata na placu przed kościołem św. Wojciecha, relikty osady targowej, płytki ceramiczne z wnętrza kolegiaty (XIII w.), to tylko niektóre poruszane zagadnienia, stawiające początki osadnictwa w nowym świetle. Dopełnieniem tej części jest omówienie rozwoju przestrzennego i zabudowa Kielc od ich zarania do współczesności.

Następna część zatytułowana „Kielce Biskupie” prezentuje rozważania nad osadą, później miastem, jako własnością biskupów krakowskich od momentu pojawienia się Kielc w źródłach do XVIII w. Do ważnych i poruszonych w pracy zagadnień należą: kapituła kielecka w średniowieczu, jej skład i uposażenie; lokacja i rozwój miasta do połowy XVI stulecia; geneza i symbolika herbu Kielc; władze miejskie i ich struktura, rozwój gospodarczy z wykorzystaniem bogatych złóż kruszców w XV-XVIII w. i klęski elementarne; fragmenty z codziennego życia dawnych mieszkańców, efekty reformy potrydenckiej, wyraźnie zaznaczające się w mieście będącym własnością biskupów, życie religijne w parafii kolegiackiej oraz osiemnastowieczne dzieło naprawy gospodarczej miasta, głównie w oparciu o górnictwo i hutnictwo; Seminarium Duchowne i szkolnictwo średnie w XVIII w.; kolejna próba odbudowy kruszcowego zagłębia w końcu XVIII w. i kres miasta kościelnego. Tą część zamyka charakterystyka dziedzictwa kultury Kielc od zarania ich dziejów do końca XVIII w. Czytelnicy znajdą tu informacje o katedrze, kościołach św. Wojciecha, św. Karola Boromeusza, św. Leonarda, szpitalu Sióstr Miłosierdzia i Pałacu Biskupów Krakowskich. 

Dziewiętnastowieczne dzieje Kielc omówione zostały na przykładzie: podziałów administracyjnych zaboru austriackiego, Szkoły Akademiczno-Górniczej – pierwszej polskiej uczelni technicznej; usytuowania w Kielcach stolicy województwa w 1816 roku; postawę kielczan wobec powstań narodowych; mniejszości narodowych niemieckiej i rosyjskiej oraz społeczności żydowskiej; rozwój gospodarczy od rzemiosła do fabryki i kolei żelaznej; szkolnictwo kieleckie i szkoły średnie rządowe; życie religijne; życie kulturalne; sztuki plastyczne i architektura; życie muzyczne; życie teatralne; zarys historii lecznictwa; Towarzystwo Ochotniczej Straży Pożarnej w latach 1873-1885 (sic!?); kieleckie „miasto umarłych” (rzecz dotyczy sztuki sepulkralnej). 

„Burzliwy początek wieku” to tytuł kolejnego rozdziału traktującego o okresie od pocz. XX w. do roku 1918. Zawarto w nim szkice dotyczące wydarzeń militarnych z lat 1914-1918, udziału kielczan w legionach, kształtującym się życiu politycznym w obliczu nadchodzącej niepodległości i tradycyjnie tzw. życiu codziennemu. 

Następny, „Dwudziestolecie międzywojenne”, przynosi informacje składające się na obraz Kielc, jako miasta wojewódzkiego, w którego życiu codziennym ważną rolę odgrywały takie zjawiska, jak: funkcjonowanie garnizonu, rola samorządu wojewódzkiego i miejskiego, sytuacja wyznaniowa, społeczność żydowska, szkolnictwo, oświata i kultura, sport, przemysł, życie polityczne i społeczne.

Łatwo się domyśleć, że narracja prowadzi w dalszej kolejności po losach Kielc w okresie okupacji. Najważniejsze zagadnienia nie odbiegają w tym przypadku od „polskiego” standardu: zagłada ludności żydowskiej, codzienna egzystencja okupowanego miasta, ruch oporu i niemieckie represje, „polski” wrzesień i wyzwolenie miasta.

W ostatnim, „Kielce w okresie powojennym” znajdziemy informacje o samorządzie, rozwoju gospodarczym, polityce kulturalnej, kościele kieleckim, szeroko rozumianym życiu kulturalnym, szkolnictwie, oświacie, sporcie i rozwoju przestrzennym miasta. 

Z pewnością ocena całości nie jest łatwa. Obok tekstów ciekawych i przynoszących nowe informacje znalazły się rzeczy znane i niekoniecznie nadające się do publikacji o charakterze monograficznym. Nie przystaje również do pojęcia „monografia” forma narracji, raczej całość ma formę zbioru szkiców popularnonaukowych, mogących stać się wstępem do szczegółowych studiów, na które niewątpliwie Kielce zasługują, tak ze względu na swoją historię, jak bazę źródłową i stan badań. Również format książki, obszerność i cena z pewnością nie pozwolą jej dotrzeć „pod strzechy” kielczan. 

Pozytywną stroną publikacji jest zamieszczenie ciekawych ilustracji, chociaż przyporządkowanie części z nich w określone miejsca w tekście może budzić wątpliwości. Natomiast z całą siłą należy podkreślić fakt wydania tej publikacji, a to z kilku powodów. Primo, jest to prezentacja środowiska kieleckich badaczy, wcale licznego i zróżnicowanego ze względu na poruszaną problematykę. Secundo, właśnie tak zróżnicowana problematyka może skłonić część wybredniejszych czytelników do sięgnięcia po książkę. Tertio, zamieszczono aktualną bibliografię do dziejów Kielc, co w dobie rozproszenia rynku wydawniczego i nierzadko wątpliwej jakości baz internetowych jest wartością samą w sobie. Quarto, kalendarium wydarzeń na pewno ułatwi „drogę” poszukującym ważnych faktów z dziejów Kielc. A co najważniejsze, nigdy nie jest zbyt dużo publikacji mogących budować wiedzę i dumę z własnej Małej Ojczyzny.

„Kielce przez stulecia”, s. XVI+733, Muzeum Historii Kielc i Wydawnictwo Jedność, Kielce 2014.